'Nú stendur á gomlum nøglum'
Eg hoyri ofta fólk siga, at 'Nú stendur á gomlum nøglum'? Hvat merkir tað, og hvat er hetta fyri eitt orð? Meinast tað við nøgluna á báti?
Tað stutta svarið er, at tað er orðið nagli, sum vit her hava við at gera. Her verður tað brúkt í hvørjumfalli fleirtali, og tá kundu slík orð hava u-umljóð frá a > ø. Í vanligum føroyskum í dag eitur tað oftast naglum. Men formliga kundi tað eins væl verið orðið nøgla, tí hon hevur sama form í hvørjumfalli fleirtali. Tí er tað ikki so løgið, at hesin spyrjarin er í iva. Men hugsa vit logiskt, so gevur tað onga meining at hugsa at sær, at tað stendur nógv á nøgluni. Nær skuldi tað staðið nógv á nøgluni? Hinvegin gevur tað betri meining, um vit síggja fyri okkum ein bát, sum er staddur í ringum veðri, tí tá kann veruliga standa á bátsseyminum, og um illa vil til, kunnu teir skrædna úr, um talan er um gamlar naglar. Í gomlum døgum vórðu trænaglar nýttir, so tá kundi veruliga standa á teimum. Tá ið vit brúka hesa orðing, merkir hon, at nú stendur veruliga á, og nú ræður um at gera nakað munagott, so at skaði ikki hendir.
Í dag verður henda orðing mest nýtt í fluttari merking. Hon verður nógv brúk í ítróttarmáli. T.d. um eitt lið, sum liggur so niðarlaga í kappingini, at vandi er fyri at tað fer at flyta niður. Tá verður ofta sagt, og kanska serliga skrivað í bløðunum, at nú stendur á gomlum nøglum.
Nógv av hesum gomlu tiltøkunum/orðatøkunum stava frá eini farnari tíð, so at tað kann vera trupult at siga neyvt, hvat tey merkja, tí at tann tíðin, sum hesi tiltøkini stava frá, er so nógv øðrvísi enn okkara egna samtíð, men eg haldi, at í hesum førinum man eingin ivi vera um myndina.
Viðm.
Etymologar halda, at nagli er skylt við naglur, negl o.s.fr. Í nútíðarmáli munnu orðini nagli og seymur vera nýtt sum samheiti, t.e. tey merkja tað sama. Men tá tað eina ferð í tíðini eru komin tvey ymisk orð um hetta, sum vit í dag uppfata sum sama fyribrigdið, má tað hava verið tí, at hesi bæði orðini ikki hava havt neyvt somu tilvísing ella við øðrum orðum ikki merkt júst tað sama. Sambært teirri íslendsku upprunafrøðiligu orðabókini Orðsifjabókini hava nagli og seymur heldur ikki merkt heilt tað sama. Tí í orðabókini (undir leitorðinum saumur) kunnu vit lesa, at „Merkingin ‘naglar’ í saumur er síðar tilkomin er tekið var að nota málmtitti í stað (skinn)þráðar til að festa saman borð o.fl.“. Tað merkir við øðrum orðum, at seymur í merkingini nagli er ein yngri merkingarbroyting, sum er íkomin, tá ið menn fóru at nýta naglar í staðin fyri skinntráð til at festa borð, t.d. bátaborð, saman við. Og tað merkir so aftur, at upprunaliga hevur orðið seymur bara merkt ‘samankoming fest saman við nál og tráði, samanhangandi røð av stingum’.
So fingu vit eisini tað burtur úr hesum hugleiðingum, at orðið seymur í merkingini tráður og seymur í merkingini jarnnagli í roynd og veru er sama orð. Her er altso talan um tað, sum vit í málfrøðini nevna polysemi, t.e. at tvær ymiskar, men tó skyldar merkingar hava sama úttrykk. Og tað váttar móðurmálsorðabókin eisini: Hon hevur í hesum føri – sum rætt er – eitt leitorð við tveimum merkingum. Og tað verður gjørt, tí at hildið verður, at talan um er um tvær – gamaní – ymiskar merkingar sæð við nýføroyskum eygum, men sum søguliga ganga aftur til ein felags uppruna.
Í dag verður henda orðing mest nýtt í fluttari merking. Hon verður nógv brúk í ítróttarmáli. T.d. um eitt lið, sum liggur so niðarlaga í kappingini, at vandi er fyri at tað fer at flyta niður. Tá verður ofta sagt, og kanska serliga skrivað í bløðunum, at nú stendur á gomlum nøglum.
Nógv av hesum gomlu tiltøkunum/orðatøkunum stava frá eini farnari tíð, so at tað kann vera trupult at siga neyvt, hvat tey merkja, tí at tann tíðin, sum hesi tiltøkini stava frá, er so nógv øðrvísi enn okkara egna samtíð, men eg haldi, at í hesum førinum man eingin ivi vera um myndina.
Viðm.
Etymologar halda, at nagli er skylt við naglur, negl o.s.fr. Í nútíðarmáli munnu orðini nagli og seymur vera nýtt sum samheiti, t.e. tey merkja tað sama. Men tá tað eina ferð í tíðini eru komin tvey ymisk orð um hetta, sum vit í dag uppfata sum sama fyribrigdið, má tað hava verið tí, at hesi bæði orðini ikki hava havt neyvt somu tilvísing ella við øðrum orðum ikki merkt júst tað sama. Sambært teirri íslendsku upprunafrøðiligu orðabókini Orðsifjabókini hava nagli og seymur heldur ikki merkt heilt tað sama. Tí í orðabókini (undir leitorðinum saumur) kunnu vit lesa, at „Merkingin ‘naglar’ í saumur er síðar tilkomin er tekið var að nota málmtitti í stað (skinn)þráðar til að festa saman borð o.fl.“. Tað merkir við øðrum orðum, at seymur í merkingini nagli er ein yngri merkingarbroyting, sum er íkomin, tá ið menn fóru at nýta naglar í staðin fyri skinntráð til at festa borð, t.d. bátaborð, saman við. Og tað merkir so aftur, at upprunaliga hevur orðið seymur bara merkt ‘samankoming fest saman við nál og tráði, samanhangandi røð av stingum’.
So fingu vit eisini tað burtur úr hesum hugleiðingum, at orðið seymur í merkingini tráður og seymur í merkingini jarnnagli í roynd og veru er sama orð. Her er altso talan um tað, sum vit í málfrøðini nevna polysemi, t.e. at tvær ymiskar, men tó skyldar merkingar hava sama úttrykk. Og tað váttar móðurmálsorðabókin eisini: Hon hevur í hesum føri – sum rætt er – eitt leitorð við tveimum merkingum. Og tað verður gjørt, tí at hildið verður, at talan um er um tvær – gamaní – ymiskar merkingar sæð við nýføroyskum eygum, men sum søguliga ganga aftur til ein felags uppruna.
Jógvan í Lon Jacobsen
Úr bókini Málmaðurin í útvarpinum 2 (Sprotin, 2012)
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum