'Nú stendur á gomlum nøglum'

Eg hoyri ofta fólk siga, at 'Nú stendur á gomlum nøglum'? Hvat merkir tað, og hvat er hetta fyri eitt orð? Meinast tað við nøgluna á báti? 

25.05.2014
Jógvan í Lon Jacobsen
Tað góða orðið
Tað stutta svarið er, at tað er orðið nagli, sum vit her hava við at gera. Her verður tað brúkt í hvørjumfalli fleirtali, og tá kundu slík orð hava u-umljóð frá a > ø. Í vanligum føroyskum í dag eitur tað oftast naglum. Men formliga kundi tað eins væl verið orðið nøgla, tí hon hevur sama form í hvørjumfalli fleirtali. Tí er tað ikki so løgið, at hesin spyrjarin er í iva. Men hugsa vit logiskt, so gevur tað onga meining at hugsa at sær, at tað stendur nógv á nøgluni. Nær skuldi tað staðið nógv á nøgluni? Hinvegin gevur tað betri meining, um vit síggja fyri okkum ein bát, sum er staddur í ringum veðri, tí tá kann veruliga standa á bátsseyminum, og um illa vil til, kunnu teir skrædna úr, um talan er um gamlar naglar. Í gomlum døgum vórðu trænaglar nýttir, so tá kundi veruliga standa á teimum. Tá ið vit brúka hesa orðing, merkir hon, at nú stendur veruliga á, og nú ræður um at gera nakað munagott, so at skaði ikki hendir. 

Í dag verður henda orðing mest nýtt í fluttari merking. Hon verður nógv brúk í ítróttarmáli. T.d. um eitt lið, sum liggur so niðarlaga í kappingini, at vandi er fyri at tað fer at flyta niður. Tá verður ofta sagt, og kanska serliga skrivað í bløðunum, at nú stendur á gomlum nøglum. 

Nógv av hesum gomlu tiltøkunum/orðatøkunum stava frá eini farn­ari tíð, so at tað kann vera trupult at siga neyvt, hvat tey merkja, tí at tann tíðin, sum hesi tiltøkini stava frá, er so nógv øðrvísi enn okkara egna samtíð, men eg haldi, at í hesum førinum man eingin ivi vera um myndina.

Viðm.
Etymologar halda, at nagli er skylt við naglur, negl o.s.fr. Í nútíðar­máli munnu orðini nagli og seymur vera nýtt sum samheiti, t.e. tey merkja tað sama. Men tá tað eina ferð í tíðini eru komin tvey ymisk orð um hetta, sum vit í dag uppfata sum sama fyribrigdið, má tað hava verið tí, at hesi bæði orðini ikki hava havt neyvt somu tilvísing ella við øðrum orðum ikki merkt júst tað sama. Sambært teirri íslendsku upprunafrøðiligu orðabókini Orðsifjabókini hava nagli og seymur heldur ikki merkt heilt tað sama. Tí í orðabókini (undir leitorðinum saumur) kunnu vit lesa, at „Merkingin ‘naglar’ í saumur er síðar tilkomin er tekið var að nota málmtitti í stað (skinn)þráðar til að festa saman borð o.fl.“. Tað merkir við øðrum orðum, at seymur í merkingini nagli er ein yngri merkingarbroyting, sum er íkomin, tá ið menn fóru at nýta naglar í staðin fyri skinntráð til at festa borð, t.d. bátaborð, saman við. Og tað merkir so aftur, at upprunaliga hevur orðið seymur bara merkt ‘samankoming fest saman við nál og tráði, samanhangandi røð av stingum’.

So fingu vit eisini tað burtur úr hesum hugleiðingum, at orðið seymur í merkingini tráður og seymur í merkingini jarnnagli í roynd og veru er sama orð. Her er altso talan um tað, sum vit í málfrøðini nevna polysemi, t.e. at tvær ymiskar, men tó skyldar merkingar hava sama úttrykk. Og tað váttar móðurmálsorðabókin eisini: Hon hevur í hesum føri – sum rætt er – eitt leitorð við tveimum merkingum. Og tað verður gjørt, tí at hildið verður, at talan um er um tvær – gamaní – ymiskar merkingar sæð við nýføroyskum eygum, men sum søguliga ganga aftur til ein felags uppruna.

Jógvan í Lon Jacobsen
Úr bókini Málmaðurin í útvarpinum 2 (Sprotin, 2012)
25.05.2014
Jógvan í Lon Jacobsen
Tað góða orðið

Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?