Stivli
Eg eri ikki upprunaliga føroyingur, men búgvi í Føroyum og tosi og skilji føroyskt. Eg havi ein spurning um orðið stivlar. Eg hoyri ofta formin stúvli og stilvi. Hvat er rætt og hví?
Tað er stuttligt at fáa spurningar frá útlendingum, sum búgva í Føroyum, tí teir hugsa ikki um mál á sama hátt sum føroyingar, ið eru uppvaksnir í tí føroyska málsamfelagnum. Hesin spurningurin snýr seg í roynd og veru um málnormering ella málstandardisering. Og tað merkir í stuttum: Hvørjir formar skulu vera ein partur av standardmálinum og hvørjir skulu liggja uttanfyri, ella við øðrum orðum: Hvat er rætt, og hvat er skeivt. Í hesum førinum hava vit minst fýra ymiskar formar av sama orði: stivli, stilvi, stúvli (stúli er helst ikki ein møguleiki) og stúlvi. Av hesum fýra eru bara tveir komnir við í móðurmálsorðabókina, nevniliga stivli og stilvi. Av hesum báðum er stivli tað betra. So vit síggja eina týðiliga raðfesting, har stivli liggur í toppinum og stúlvi í botninum. Og eg skilji væl, at fólk, sum ikki eru vaksin upp í Føroyum, ikki skilja hesa raðfesting. Vit, sum eru uppvaksin her, fata tað øðrvísi. Summi viðurskifti, sum eru okkum í kjøtið borin, kunnu vera óskiljandi fyri ein við aðrari málsligari og mentanarligari bakgrund. Og tí er tað áhugavert at fáa ein slíkan spurning frá einum, sum hevur aðra málsliga bakgrund.
Hví er stivli tað besta orðið, og hví eru stúlvi og stúvli als ikki við? Her kundi eg hugsað mær fyrst at sagt, at orðini hava einki virði í sjálvum sær, tey eru hvørki góð ella ring, men tað eru vit sum málbrúkarar, ið leggja okkara virði í orðini og siga, at summi orð eru góð og onnur ikki. Og henda virðismetingin byggir á nakrar fyritreytir, sum eru av mentanarligum slag. Hesin spurningurin er stórur og fløktur, men eg kann bara heilt stutt siga tað, at stivli er valdur sum tað besta orðið, av tí at tað orðið liggur tættast at tí upprunaliga forminum. Og orsøkin til at stúvli og stúlvi ikki eru tikin við man vera, at stúvli er eitt framburðarbrigdi av stivli (sbr. at summi siga /mú:wá/ fyri bygdina Miðvág, men eingin skrivar hana so). Og orsøkin til at stúlvi ikki er við kann vera, at tað verður uppfatað sum tað danska orðið støvle við umkasti av vl til lv ella ein umkastaður formur av stúvli.
Orðið stivli er tøkuorð í føroyskum og er upprunaliga úr italskum stivale, har tað merkir summarskógvur, og uppaftur longri afturi er orðið kent úr latínskum æstivale. Og tað at velja tann elsta formin av einum orði er jú kent í føroyskari málnormering. Men nú renna vit okkum í ein trupulleika, tí at vit hava sera fá orð í føroyskum við samansetingini vl (sum í stivli), og orsøkin til tað er, at av onkrari grund hava v og l býtt um pláss í føroyskum orðum, soleiðis at vl er blivið til lv. Tað eru nógv dømi: talv (norr. tafl), talva (norr. tafla), elva (norr. efla), nalvi (norr. nafli), hølva (da. høvle), og tí kemur stivlin at standa nokk so einsamallur, og hann vil so gjarna í bólkin við lv-orðunum. Og so kann eg nevna tað, at vl at kalla bara er kent í bendum formum (høvli – av høvil), í avleiðslum (skrivligur) og í samansettum orðum (avlop).
Samanumtikið: stivli er sbr. orðabókini nummar 1, stilvi er nummar 2; stúlvi og stúvli eru als ikki við. Og stivli er valdur sum tann besti, av tí at hann liggur tættast upp at tí upprunaliga forminum, stivale.
Viðm. Kann í hesum viðfangi vísa á tað fyribrigdið, ið kallast doxa. Í roynd og veru hevur ein málformur ella málbrigdi einki natúrligt virði í sjálvum sær. Tey virðini, sum vit leggja í orð og orðingar eru mannaskapt. Tað eru vit sum málbrúkarar, sum knýta virði aftur at orðum og brigdum. Tey virðini og tær hjámerkingarnar, sum vit sum málbrúkarar leggja í brigdi av ymsum slag er úrslit av fløktum mentanarligum, felagsligum, politiskum og søguligum mekanismum. Við tað at hesi virði og hesar hjámerkingar verða bornar frá einum ættarliði til tað næsta, verða tey sum frá líður ein partur av okkara habitus, tey gerast natúrlig og verða ikki mótsøgd. Tey verða við øðrum orðum ein partur av doxa; Britt Mæhlum sigur tað sera væl: „en kunnskap som tas for gitt og dermed ikke blir underlagt refleksjon og vurdering“ (Mæhlum 2007: 38). Hetta er kunnleiki og ímyndingar, sum nettupp verða uppfataðar sum „common sense“ og gerast tí partur av tí almennu og vanligu myndini av veruleikanum.
Hví er stivli tað besta orðið, og hví eru stúlvi og stúvli als ikki við? Her kundi eg hugsað mær fyrst at sagt, at orðini hava einki virði í sjálvum sær, tey eru hvørki góð ella ring, men tað eru vit sum málbrúkarar, ið leggja okkara virði í orðini og siga, at summi orð eru góð og onnur ikki. Og henda virðismetingin byggir á nakrar fyritreytir, sum eru av mentanarligum slag. Hesin spurningurin er stórur og fløktur, men eg kann bara heilt stutt siga tað, at stivli er valdur sum tað besta orðið, av tí at tað orðið liggur tættast at tí upprunaliga forminum. Og orsøkin til at stúvli og stúlvi ikki eru tikin við man vera, at stúvli er eitt framburðarbrigdi av stivli (sbr. at summi siga /mú:wá/ fyri bygdina Miðvág, men eingin skrivar hana so). Og orsøkin til at stúlvi ikki er við kann vera, at tað verður uppfatað sum tað danska orðið støvle við umkasti av vl til lv ella ein umkastaður formur av stúvli.
Orðið stivli er tøkuorð í føroyskum og er upprunaliga úr italskum stivale, har tað merkir summarskógvur, og uppaftur longri afturi er orðið kent úr latínskum æstivale. Og tað at velja tann elsta formin av einum orði er jú kent í føroyskari málnormering. Men nú renna vit okkum í ein trupulleika, tí at vit hava sera fá orð í føroyskum við samansetingini vl (sum í stivli), og orsøkin til tað er, at av onkrari grund hava v og l býtt um pláss í føroyskum orðum, soleiðis at vl er blivið til lv. Tað eru nógv dømi: talv (norr. tafl), talva (norr. tafla), elva (norr. efla), nalvi (norr. nafli), hølva (da. høvle), og tí kemur stivlin at standa nokk so einsamallur, og hann vil so gjarna í bólkin við lv-orðunum. Og so kann eg nevna tað, at vl at kalla bara er kent í bendum formum (høvli – av høvil), í avleiðslum (skrivligur) og í samansettum orðum (avlop).
Samanumtikið: stivli er sbr. orðabókini nummar 1, stilvi er nummar 2; stúlvi og stúvli eru als ikki við. Og stivli er valdur sum tann besti, av tí at hann liggur tættast upp at tí upprunaliga forminum, stivale.
Viðm. Kann í hesum viðfangi vísa á tað fyribrigdið, ið kallast doxa. Í roynd og veru hevur ein málformur ella málbrigdi einki natúrligt virði í sjálvum sær. Tey virðini, sum vit leggja í orð og orðingar eru mannaskapt. Tað eru vit sum málbrúkarar, sum knýta virði aftur at orðum og brigdum. Tey virðini og tær hjámerkingarnar, sum vit sum málbrúkarar leggja í brigdi av ymsum slag er úrslit av fløktum mentanarligum, felagsligum, politiskum og søguligum mekanismum. Við tað at hesi virði og hesar hjámerkingar verða bornar frá einum ættarliði til tað næsta, verða tey sum frá líður ein partur av okkara habitus, tey gerast natúrlig og verða ikki mótsøgd. Tey verða við øðrum orðum ein partur av doxa; Britt Mæhlum sigur tað sera væl: „en kunnskap som tas for gitt og dermed ikke blir underlagt refleksjon og vurdering“ (Mæhlum 2007: 38). Hetta er kunnleiki og ímyndingar, sum nettupp verða uppfataðar sum „common sense“ og gerast tí partur av tí almennu og vanligu myndini av veruleikanum.
Jógvan í Lon Jacobsen
Úr bókini Málmaðurin í útvarpinum 3 (Sprotin, 2013)
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum