Flekja
Vit vilja gjarna spyrja málmannin um orðið flekja. Vit siga flekja, tá vit skera flak, men tað eru onnur, sum siga, at flekja bara merkir at taka ryggin úr fiski, sum skal saltast. Hvat er rætt?
Sambært orðabókini merkir flekja at taka ryggin
úr fiski, sum skal saltast. Men eg skal viðganga, at eg skilji væl, at summi
eru farin at brúka orðið um at skera flak. Tí at tá vit hava orðið flak,
er tað nokkso sjálvsagt at brúka sagnorðið flekja, sum at vísa seg er
avleitt av navnorðinum flak. Tá ið vit hava orðini tak og tekja,
hví so ikki flak og flekja? Tað skuldi verið rættiliga sjálvsagt.
Men so einfalt er tað ikki, tí tann upprunaligi formurin stavaðist ikki við kj
men við tj, altso fletja, og sum vit vita, so verður tj
framborið sum kj hjá teimum flestu, og tað kann vera haðani k’ið kann vera komið. Tað kann
eisini vera, at flekja er sett í samband við flak, og á tann hátt
kann k’ið verða innkomið. Í roynd og
veru merkir orðið fletja at gera okkurt flatt.
Í tí gamla málinum var sagt at fletja þorsk í merkingini at taka ryggin úr toski, sum skuldi saltast. Formurin fletja er gjørdur burtur úr lýsingarorðinum flatur, so at fletja merkir upprunaliga at virka fiskin á ein slíkan hátt, at hann gerst flatur. Tá ið ryggurin er tikin úr fiskinum og hann liggur útbreiddur, er hann jú flatur. Kann til stuttleika leggja afturat, at flekja eisini kann merkja at leggja seg skerflatan ella víðopnan, sagt kann verða t.d.“ ungarnir flekja seg niður á jørðina“ (altso gera seg flatar), og her síggja vit ta upprunaligu merkingina í orðinum: at gera okkurt flatt. Hatta var eitt sindur um søguna.
So aftur til spurningin. Eg haldi, tað er óheppið, at summi fólk eru farin at siga flekja um at flakaskera, tí tá er orðið ikki eintýtt longur. Tá hevur tað fingið tvær merkingar. Ja men hvat so, kann onkur siga, tað eru nógv orð, sum hava bæði tvær og uppaftur fleiri merkingar. Ja, men júst her kann tað vera óheppið, av tí at merkingarnar liggja so nær hvørji aðrari, og so vita vit ikki, hvat viðkomandi meinar við, tá hann ella hon brúkar orðið.
Vit kunnu taka samanum og siga tað soleiðis: Flekja merkir at taka ryggin úr fiski, og tað merkir altso ikki at skera flak. Tað er kanska ikki heilt av leið at siga, at orðini flekja og flakaskera er eitt slag av yrkismáli hjá t.d. sjómonnum, og í yrkismáli er alneyðugt at kunna gera mun á orðunum flekja og flakaskera, tí at annars kemur sperðil í, tá ið teir skulu tosa um hesar báðar hættirnar at virka fisk. Tí at í yrkismáli er fyrsta boð eintýtt samskifti, og eintýtt samskifti virkar best, tá ið eitt orð bara hevur eina merking. Havi spurt meg fyri hjá eldri fólki, og har er eingin ivi: flekja merkir bara at taka ryggin úr, so tað fari eg at halda meg til sum tað rætta.
Viðm.
Nakað eftir at flekja hevði verið varpað út, kom henda viðmerkingin frá einum lurtara. Brævið er stytt nakað, og nøvn eru strikað.
Eg hugsi, tað var seinnapartin mikudagin í farnu viku, eg var á veg í bili frá Havn til Gøtu og lurtaði eftir endursending av onkrari morgunsending, har evnið var „at flekja“ og spurt varð, um týdningurin av hesum „hevði nakað við flak at gera“ ella um hann var „at taka ryggin úr fiski, tá ið hann skal saltast“. Hesin seinni týdningurin er sum skilst tikin úr skjáttuni. Sum eg minnist tað, endaði tú við at vísa til svar frá eini konu, sum segði, at tað at flekja bert merkti at taka ryggin úr fiski. Hetta svarið helt eg ikki vera nøktandi, soleiðis sum eg minnist tað at flekja frá míni egnu tíð til skips (fyrstu ferð í 1956 við tí góða skipinum Agnes Louise við snøri og vaðbeini í Grønlandi). Fyri at leita mær stuðul setti eg mær fyri, tá ið eg kom norður, at fara í „Undirhúsið“, har eldri menn møtast hvønn seinnapart. Tann elsti er 85 ár, hevur siglt sum stýrimaður við trolara í nógv ár og annars sum skipari á rækjubátum. Ein annar er 78 ár, hevur siglt við trolara í nógv ár og sum flekjari við íslendskum trolara í 50’unum og annars við slupp og línubáti. Harumframt eru einir fimm, seks aðrir, allir pensjonistar.
Eg royndi at spyrja soleiðis, at eg ikki legði nøkrum orðini í munnin, men fleiri høvdu hoyrt sendingina og havt somu uppliving sum eg og niðurstøðan av tí, sum kom fram har var í stórum tað sama, sum eg hugsaði í bilinum, nevniliga: At taka ryggin úr fiski er bert ein partur av tí at flekja.
Øll tilgongdin við at hagreiða fiskin, tá ið hann var komin á dekkið, var henda:
Sprettarin tók við aðrari hondini um uggan á fiskinum og loysti við knívinum aðra síðuna av rygginum frá fiskinum allan vegin frá nakkanum oman í kringluna og legði fiskin yvir um borðið til ein annan mann at taka ryggin úr. Eingin ivi um, at bæði sprettarin og hann, sum tók burturúr, vóru nevndir flekjarar.
Eg ivist eitt sindur í tí at kryvja. Haldi, teir gjørdu tað tey fyrru árini, so leingi sum livurin var brúkt til nakað, men seinni varð fiskurin bert avhøvdaður og lagdur upp á borðið, og sprettarin tók innvølirnar úr, áðrenn hann spretti. Hetta er uttan týdning fyri dagsins evni, men eg fari at kanna tað nærri. Í skjáttuni er navnorðið sprettari tikið við í hesi merkingini (maður ella knívur), men ikki sagnorðið í hesi maritimu merkingini.
Í tí gamla málinum var sagt at fletja þorsk í merkingini at taka ryggin úr toski, sum skuldi saltast. Formurin fletja er gjørdur burtur úr lýsingarorðinum flatur, so at fletja merkir upprunaliga at virka fiskin á ein slíkan hátt, at hann gerst flatur. Tá ið ryggurin er tikin úr fiskinum og hann liggur útbreiddur, er hann jú flatur. Kann til stuttleika leggja afturat, at flekja eisini kann merkja at leggja seg skerflatan ella víðopnan, sagt kann verða t.d.“ ungarnir flekja seg niður á jørðina“ (altso gera seg flatar), og her síggja vit ta upprunaligu merkingina í orðinum: at gera okkurt flatt. Hatta var eitt sindur um søguna.
So aftur til spurningin. Eg haldi, tað er óheppið, at summi fólk eru farin at siga flekja um at flakaskera, tí tá er orðið ikki eintýtt longur. Tá hevur tað fingið tvær merkingar. Ja men hvat so, kann onkur siga, tað eru nógv orð, sum hava bæði tvær og uppaftur fleiri merkingar. Ja, men júst her kann tað vera óheppið, av tí at merkingarnar liggja so nær hvørji aðrari, og so vita vit ikki, hvat viðkomandi meinar við, tá hann ella hon brúkar orðið.
Vit kunnu taka samanum og siga tað soleiðis: Flekja merkir at taka ryggin úr fiski, og tað merkir altso ikki at skera flak. Tað er kanska ikki heilt av leið at siga, at orðini flekja og flakaskera er eitt slag av yrkismáli hjá t.d. sjómonnum, og í yrkismáli er alneyðugt at kunna gera mun á orðunum flekja og flakaskera, tí at annars kemur sperðil í, tá ið teir skulu tosa um hesar báðar hættirnar at virka fisk. Tí at í yrkismáli er fyrsta boð eintýtt samskifti, og eintýtt samskifti virkar best, tá ið eitt orð bara hevur eina merking. Havi spurt meg fyri hjá eldri fólki, og har er eingin ivi: flekja merkir bara at taka ryggin úr, so tað fari eg at halda meg til sum tað rætta.
Viðm.
Nakað eftir at flekja hevði verið varpað út, kom henda viðmerkingin frá einum lurtara. Brævið er stytt nakað, og nøvn eru strikað.
Eg hugsi, tað var seinnapartin mikudagin í farnu viku, eg var á veg í bili frá Havn til Gøtu og lurtaði eftir endursending av onkrari morgunsending, har evnið var „at flekja“ og spurt varð, um týdningurin av hesum „hevði nakað við flak at gera“ ella um hann var „at taka ryggin úr fiski, tá ið hann skal saltast“. Hesin seinni týdningurin er sum skilst tikin úr skjáttuni. Sum eg minnist tað, endaði tú við at vísa til svar frá eini konu, sum segði, at tað at flekja bert merkti at taka ryggin úr fiski. Hetta svarið helt eg ikki vera nøktandi, soleiðis sum eg minnist tað at flekja frá míni egnu tíð til skips (fyrstu ferð í 1956 við tí góða skipinum Agnes Louise við snøri og vaðbeini í Grønlandi). Fyri at leita mær stuðul setti eg mær fyri, tá ið eg kom norður, at fara í „Undirhúsið“, har eldri menn møtast hvønn seinnapart. Tann elsti er 85 ár, hevur siglt sum stýrimaður við trolara í nógv ár og annars sum skipari á rækjubátum. Ein annar er 78 ár, hevur siglt við trolara í nógv ár og sum flekjari við íslendskum trolara í 50’unum og annars við slupp og línubáti. Harumframt eru einir fimm, seks aðrir, allir pensjonistar.
Eg royndi at spyrja soleiðis, at eg ikki legði nøkrum orðini í munnin, men fleiri høvdu hoyrt sendingina og havt somu uppliving sum eg og niðurstøðan av tí, sum kom fram har var í stórum tað sama, sum eg hugsaði í bilinum, nevniliga: At taka ryggin úr fiski er bert ein partur av tí at flekja.
Øll tilgongdin við at hagreiða fiskin, tá ið hann var komin á dekkið, var henda:
- Blóðga
- (Kryvja)
- Avhøvda (heysa)
- Leggja upp á borðið – til sprettarin
- Spretta og leggja fiskin yvir um borðið
til úrtakarin ella „ryggjarin“. Ikki heilt vísur í hesum
seinasta
- Taka ryggin úr og koyra í vaskikar – tóku millum ½ og ⅓ av rygginum roknað frá nakkanum burturúr
- Vaska niður – vaska og koyra í slisku
- Leggja fiskin og salta hann
- Ríva um eftir stuttari tíð og geva honum
eitt sindur av salti afturat
Sprettarin tók við aðrari hondini um uggan á fiskinum og loysti við knívinum aðra síðuna av rygginum frá fiskinum allan vegin frá nakkanum oman í kringluna og legði fiskin yvir um borðið til ein annan mann at taka ryggin úr. Eingin ivi um, at bæði sprettarin og hann, sum tók burturúr, vóru nevndir flekjarar.
Eg ivist eitt sindur í tí at kryvja. Haldi, teir gjørdu tað tey fyrru árini, so leingi sum livurin var brúkt til nakað, men seinni varð fiskurin bert avhøvdaður og lagdur upp á borðið, og sprettarin tók innvølirnar úr, áðrenn hann spretti. Hetta er uttan týdning fyri dagsins evni, men eg fari at kanna tað nærri. Í skjáttuni er navnorðið sprettari tikið við í hesi merkingini (maður ella knívur), men ikki sagnorðið í hesi maritimu merkingini.
Nú gjørdist hetta nakað langt hjá mær. Tað er
stuttligt at fara í „Undirhúsið“ og blaka okkurt tílíkt inn á borðið og so
bara seta seg at lurta eftir viðgerðini. Sjálvur havi eg lisið nokkso nógv hesi
seinastu árini – síðani eg gjørdist pensjonistur, og ein stórur partur hevur
verið um pólfararar og pólgranskarar. Tá ið eg havi viljað havt eitt sindur
meira at vita um okkurt, havi eg viðhvørt spakuliga nevnt tað harniðri. Tað er
sum at koma í gott kenn. Ein bítur á beinanvegin, og hinir taka undir.
Eg sendi hesum lurtara sjálvandi eina tøkk aftur fyri hesa serstakliga væl orðaðu viðmerkingina, har ið eg royndi at siga, at mín ætlan við at viðgera flekja var ikki at geva eina nágreiniliga lýsing av arbeiðsgongdini – tað eri eg ikki maður fyri – men at vísa á, at flekja einki hevur við flak at gera. Í hesum vóru vit samdir, tí nakað seinni kom eitt bræv frá sama lurtara, har ið hann sigur seg vera púra samdan í míni útlegging, at orðið einki hevur við flak at gera, men, sigur hann, hann vildi bara vísa á, at til eina fullfíggjaða frágreiðing um tað at flekja hoyrir eisini ‘at spretta og taka (ryggin) burturúr’. Í skjáttuni stendur sprettari antin sum maðurin, ið sprettir ella knívurin, hann brúkar. Víst verður til, at hetta hevur við fleking at gera.
Eg sendi hesum lurtara sjálvandi eina tøkk aftur fyri hesa serstakliga væl orðaðu viðmerkingina, har ið eg royndi at siga, at mín ætlan við at viðgera flekja var ikki at geva eina nágreiniliga lýsing av arbeiðsgongdini – tað eri eg ikki maður fyri – men at vísa á, at flekja einki hevur við flak at gera. Í hesum vóru vit samdir, tí nakað seinni kom eitt bræv frá sama lurtara, har ið hann sigur seg vera púra samdan í míni útlegging, at orðið einki hevur við flak at gera, men, sigur hann, hann vildi bara vísa á, at til eina fullfíggjaða frágreiðing um tað at flekja hoyrir eisini ‘at spretta og taka (ryggin) burturúr’. Í skjáttuni stendur sprettari antin sum maðurin, ið sprettir ella knívurin, hann brúkar. Víst verður til, at hetta hevur við fleking at gera.
Jógvan í Lon Jacobsen
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum