Illfýsið
Tá eg í ótýdliga veðrinum í vikuni – vindurin og regnið bardi inn á bilrútin – koyrdi børnini í barnagarð, sigi eg við tey „tað er øgiligt veðrið er ringt og illfýsið, ha?“. So fái eg spurningin frá 7 ára gomlu dóttrini „hvat betýðir tað, at veðrið er illfýsið?“ Eg veit akkurát, hvussu veðrið er, tá tað er illfýsið/ófýsið, men eg dugdi ikki at forklára børnunum tað, tí eg haldi ikki, at tað at veðrið er ringt og at veðrið er illfýsið er akkurát tað sama. Eg segði tó, at tað var veður, sum mann ikki hevði hug til at fara út í, men hvørki eg sjálv ella dóttirin eru nøgdar við svarið – hevur málmaðurin eitt frægari svar?
Ja, kanska. Orðið illfýsin er eitt lýsingarorð, sum er runnið av einum øðrum lýsingarorði, nevniliga av orðinum illfúsur, og illfúsur verður brúkt um ein persón, ið dámar væl at gera øðrum ilt, ein, ið er fúsur at veita øðrum ilt, meinfýsin, meinskur, skaðafróur.
Men hvussu hanga hesi orðini illfúsur og illfýsið saman, tá ið vit í dag brúka illfúsur um persónar og illfýsið um veðrið? Jú, tað hongur saman á tann hátt, at tá ið vit siga, at veðrið er illfýsið, so meinast tað við, at tað er ruskut, óveðursligt. Hvat hevur tað við meinfýsni at gera? Jú, tá virkar tað óblítt og vil okkum ilt.
Nú er tað so, at vit kenna best orðið illfýsið brúkt um ólagaligt veður, men tað kann eisini verða brúkt um fólk. Í orðabókini hava vit eitt dømi um eitt illfýsið fólk. Har stendur: „hin yngri var tá illfýsin, tí at hin róði ov lítið“ (hann gav ilt av sær). Og nú síggja vit, at hesi bæði orðini illfúsur og illfýsin verða brúkt um fólk. Altso, ein illfýsin persónur er ein, ið er illur í sær, og ein illfúsur persónur er ein, ið fegin ger øðum ilt. So merkingarliga er ikki so langt millum hesar báðar merkingarnar, tí øðrumegin hava vit merkingina: ‘ein sum er fúsur at gera øðum ilt’ og hinumegin ‘ein sum er illur í sær’, og ein, sum er illur í sær, kann lættliga gera øðrum ilt. So her er samband ímillum hesi bæði orðini. Og tað er hetta, sum eg haldi hevur týdning at vísa á: at illfýsin bæði verður brúkt um fólk og um veðrið. Og sambandið millum fólkið og veðrið er, at ein illfýsin persónur er ein, sum er illur í sær, og flyta vit tað yvir á veðrið, so kunnu vit siga, at veðrið er ilt í sær, tað vil okkum ilt, tað er óblítt og ólagaligt o.s.fr. So kanska hongur tað soleiðis saman, at tað illfýsna er flutt frá fólki yvir á veðrið.
Tá ið vit siga, at veðrið er illfýsið, so meinast tað við ótýdligt veður og hvussu tað ávirkar livandi verur (fólk, dýr, fuglar o.s.fr.), og veðrið er tá óblítt ella meinfýsið móti okkum, sum uppliva tað. Tað má altíð vera onkur sum upplivir tað fyri at kunna kalla tað illfýsið.
Ið hvussu er og ikki, so kunnu vit siga sum so, at tað, sum liggur í orðingini „illfýsið veður“ er, at veðrið lagar seg illa mótvegis menniskjum, tað er ólagaligt og vísir seg frá síni óndu síðu á sama hátt sum ein illfýsin persónur vísir seg frá síni ódámligu síðu.
Viðm.
Eg havi hoyrt fólk siga um onnur fólk, at tey eru so físin, og tað merkir ilskur ella bítskur ella ein, sum er í ringum lag. Orðið verður í orðabókini skrivað við í, og tað gevur góða meining sagt um ein, sum gongur og físir eftir øllum eins og ein ketta. Men man hetta orðið físin í roynd og veru eiga at verða stavað við ý? Eg veit tað ikki, men vit kunnu spæla okkum við tann tankan, at kanska er tað orðið illfýsin, sum liggur í hesum orðinum. Tað hóskar ið hvussu er væl við merkingina: Ein, sum er físin er ótýdligur, óvinaligur, ilskur, bítskur o.s.fr. Um hetta er rætt – og tað veit eg als ikki, um tað er – so kundi tað verið tulkað á tann hátt, at summi fólk ikki hava skilt meiningina við orðinum illfýsin og hava tí umgjørt orðið og sett tað í samband við orðið at físa, tí tað orðið kenna tey, og tá ið ein ketta físir, er hon ikki serliga blíð. So á tann hátt hava fólk fingið ein logikk inn í orðið. Hetta er tað, ið verður nevnt endurgreining. Men um tað er so, veit eg ikki, tí tað krevur størri kanningararbeiði, og tað havi eg ikki gjørt.
Men hvussu hanga hesi orðini illfúsur og illfýsið saman, tá ið vit í dag brúka illfúsur um persónar og illfýsið um veðrið? Jú, tað hongur saman á tann hátt, at tá ið vit siga, at veðrið er illfýsið, so meinast tað við, at tað er ruskut, óveðursligt. Hvat hevur tað við meinfýsni at gera? Jú, tá virkar tað óblítt og vil okkum ilt.
Nú er tað so, at vit kenna best orðið illfýsið brúkt um ólagaligt veður, men tað kann eisini verða brúkt um fólk. Í orðabókini hava vit eitt dømi um eitt illfýsið fólk. Har stendur: „hin yngri var tá illfýsin, tí at hin róði ov lítið“ (hann gav ilt av sær). Og nú síggja vit, at hesi bæði orðini illfúsur og illfýsin verða brúkt um fólk. Altso, ein illfýsin persónur er ein, ið er illur í sær, og ein illfúsur persónur er ein, ið fegin ger øðum ilt. So merkingarliga er ikki so langt millum hesar báðar merkingarnar, tí øðrumegin hava vit merkingina: ‘ein sum er fúsur at gera øðum ilt’ og hinumegin ‘ein sum er illur í sær’, og ein, sum er illur í sær, kann lættliga gera øðrum ilt. So her er samband ímillum hesi bæði orðini. Og tað er hetta, sum eg haldi hevur týdning at vísa á: at illfýsin bæði verður brúkt um fólk og um veðrið. Og sambandið millum fólkið og veðrið er, at ein illfýsin persónur er ein, sum er illur í sær, og flyta vit tað yvir á veðrið, so kunnu vit siga, at veðrið er ilt í sær, tað vil okkum ilt, tað er óblítt og ólagaligt o.s.fr. So kanska hongur tað soleiðis saman, at tað illfýsna er flutt frá fólki yvir á veðrið.
Tá ið vit siga, at veðrið er illfýsið, so meinast tað við ótýdligt veður og hvussu tað ávirkar livandi verur (fólk, dýr, fuglar o.s.fr.), og veðrið er tá óblítt ella meinfýsið móti okkum, sum uppliva tað. Tað má altíð vera onkur sum upplivir tað fyri at kunna kalla tað illfýsið.
Ið hvussu er og ikki, so kunnu vit siga sum so, at tað, sum liggur í orðingini „illfýsið veður“ er, at veðrið lagar seg illa mótvegis menniskjum, tað er ólagaligt og vísir seg frá síni óndu síðu á sama hátt sum ein illfýsin persónur vísir seg frá síni ódámligu síðu.
Viðm.
Eg havi hoyrt fólk siga um onnur fólk, at tey eru so físin, og tað merkir ilskur ella bítskur ella ein, sum er í ringum lag. Orðið verður í orðabókini skrivað við í, og tað gevur góða meining sagt um ein, sum gongur og físir eftir øllum eins og ein ketta. Men man hetta orðið físin í roynd og veru eiga at verða stavað við ý? Eg veit tað ikki, men vit kunnu spæla okkum við tann tankan, at kanska er tað orðið illfýsin, sum liggur í hesum orðinum. Tað hóskar ið hvussu er væl við merkingina: Ein, sum er físin er ótýdligur, óvinaligur, ilskur, bítskur o.s.fr. Um hetta er rætt – og tað veit eg als ikki, um tað er – so kundi tað verið tulkað á tann hátt, at summi fólk ikki hava skilt meiningina við orðinum illfýsin og hava tí umgjørt orðið og sett tað í samband við orðið at físa, tí tað orðið kenna tey, og tá ið ein ketta físir, er hon ikki serliga blíð. So á tann hátt hava fólk fingið ein logikk inn í orðið. Hetta er tað, ið verður nevnt endurgreining. Men um tað er so, veit eg ikki, tí tað krevur størri kanningararbeiði, og tað havi eg ikki gjørt.
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum