Hattleysur og tannleysur
Tá vit siga, at onkur er tannleysur, so merkir tað ikki, at hann hevur leysar tenn, men ongar tenn. Hvussu kann orðið leysur hava merkingina ongar? Og upp á sama máta við hattleysur, tað verður sagt um ein, sum ikki er í húgvu ella hatti. Hví eitur tað tannleysur og hattleysur o.s.fr.?
Tannleysur verður sagt um ein, sum hevur mist sínar tenn. Tað verður ikki sagt um pinkubørn, at tey eru tannleys, hóast tey eru tað. Tannleysur kundi teoretiskt verið brúkt um ein við leysum tonnum ella forlornum tonnum, og hattleysur kundi verið sagt um onkran, sum er í eini húgvu, ið situr leys á høvdinum. Men so er tað ikki. Vit hava ein hóp av orðum, har leysur er seinni liður. Og øll hesi orðini hava tað til felags, at tey í fyrsta lagi verða brúkt um fólk, og í øðrum lagi at seinni liður merkir tað øvuta av tí, sum fyrri liður sigur: Arbeiðsleysur er ein, sum einki arbeiði hevur, hann er leysur (ella loystur) frá øllum arbeiði – tað verður ikki sagt um ein, sum hevur leyst arbeiði í mun til fast arbeiði.
Brókaleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum gongur í leyst sitandi buksum (ella víðum buksum), og ognarleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum eigur leysar ognir (samanborið við fasta ogn), og skóleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum gongur í leysum skóm (t.e. við óbundnum lissum, sum er so modernað í dag). Men tað ger tað ikki.
Merkingin hjá orðinum leysur í samansettum orðum er leysur frá ella loystur frá: Hjá tí ognarleysa er einki samband millum ognir og persónin, hjá tí stakkals konuleysa er einki samband millum hann og konuna. Hjá tí hjartaleysa er einki samband millum tað, ið vit vænta av kenslum og tann persónin, sum talan er um, hjá tí heimleysa er sambandið kvett millum heimið og persónin. Og vit kundu hildið á. Vit kunnu siga tað soleiðis, at leysur merkir í grundini at okkurt er loyst frá onkrum øðrum, og tí er einki fysiskt samband millum persónin og tenninar longur.
Tá ið vit einki orð hava fyri tað øvuta av tannleysur (sum kundi verið tannfastur), so er tað tí, at tað vanliga er at hava sínar tenn í munninum. Í hesum sambandi kann eg til stuttleika nevna eitt dømi um, at eitt nýtt orð kom inn í málið, tá ið føroyingar vóru farnir at ala laks. Frammanundan tosaðu føroyingar um laks, og tað var tað. Tá ið vit nú vóru farnir undir at ala laks, høvdu vit brúk fyri einum navnorði fyri at kunna tosa um tann laksin, ið varð aldur inni á teimum føroysku fjørðunum, og tá fingu vit orðið alilaksur inn í málið. Men tað er ikki allur laksur, sum er alilaksur, tí summur laksur livir villur á víðum havi, og fyri at kunna gera mun á hesum báðum laksafyribrigdunum, var neyðugt at hava eitt annað orð um henda villa laksin, og tað gjørdist villlaksur. Poengið við hesum er, at fyribrigdið og orðið alilaksur gjørdu, at vit fingu fyribrigdið og orðið villlaksur. Hvat hevur hetta við tannleysur og heimleysur at gera? At kalla einki. Men vit kunnu spæla okkum við orðum og merkingum, og tað er tað, sum eg nú geri. Vit kunnu hugsa sum so, at um vit skuldu fingið eitt orð inn í málið – lat okkum siga heimfastur um onkran, sum altíð var heima og ongantíð fór nakran veg – so høvdu vit havt brúk fyri einum andheiti, ið sipaði til ta øvutu merkingina av heimfastur, og tað kundi verið heimleysur.
Eftir at hava reikað eitt sindur kunnu vit nú venda aftur til spurningin og siga sum so, at tá ið vit hava leysur ósamansett, merkir tað tað øvuta av fastur (ein leysur knútur/ein fastur knútur). Men tá ið leysur stendur sum seinni liður í samansetingum, er tað ein spurningur um at hava ella ikki at hava.
Brókaleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum gongur í leyst sitandi buksum (ella víðum buksum), og ognarleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum eigur leysar ognir (samanborið við fasta ogn), og skóleysur kundi teoretiskt verið sagt um onkran, sum gongur í leysum skóm (t.e. við óbundnum lissum, sum er so modernað í dag). Men tað ger tað ikki.
Merkingin hjá orðinum leysur í samansettum orðum er leysur frá ella loystur frá: Hjá tí ognarleysa er einki samband millum ognir og persónin, hjá tí stakkals konuleysa er einki samband millum hann og konuna. Hjá tí hjartaleysa er einki samband millum tað, ið vit vænta av kenslum og tann persónin, sum talan er um, hjá tí heimleysa er sambandið kvett millum heimið og persónin. Og vit kundu hildið á. Vit kunnu siga tað soleiðis, at leysur merkir í grundini at okkurt er loyst frá onkrum øðrum, og tí er einki fysiskt samband millum persónin og tenninar longur.
Tá ið vit einki orð hava fyri tað øvuta av tannleysur (sum kundi verið tannfastur), so er tað tí, at tað vanliga er at hava sínar tenn í munninum. Í hesum sambandi kann eg til stuttleika nevna eitt dømi um, at eitt nýtt orð kom inn í málið, tá ið føroyingar vóru farnir at ala laks. Frammanundan tosaðu føroyingar um laks, og tað var tað. Tá ið vit nú vóru farnir undir at ala laks, høvdu vit brúk fyri einum navnorði fyri at kunna tosa um tann laksin, ið varð aldur inni á teimum føroysku fjørðunum, og tá fingu vit orðið alilaksur inn í málið. Men tað er ikki allur laksur, sum er alilaksur, tí summur laksur livir villur á víðum havi, og fyri at kunna gera mun á hesum báðum laksafyribrigdunum, var neyðugt at hava eitt annað orð um henda villa laksin, og tað gjørdist villlaksur. Poengið við hesum er, at fyribrigdið og orðið alilaksur gjørdu, at vit fingu fyribrigdið og orðið villlaksur. Hvat hevur hetta við tannleysur og heimleysur at gera? At kalla einki. Men vit kunnu spæla okkum við orðum og merkingum, og tað er tað, sum eg nú geri. Vit kunnu hugsa sum so, at um vit skuldu fingið eitt orð inn í málið – lat okkum siga heimfastur um onkran, sum altíð var heima og ongantíð fór nakran veg – so høvdu vit havt brúk fyri einum andheiti, ið sipaði til ta øvutu merkingina av heimfastur, og tað kundi verið heimleysur.
Eftir at hava reikað eitt sindur kunnu vit nú venda aftur til spurningin og siga sum so, at tá ið vit hava leysur ósamansett, merkir tað tað øvuta av fastur (ein leysur knútur/ein fastur knútur). Men tá ið leysur stendur sum seinni liður í samansetingum, er tað ein spurningur um at hava ella ikki at hava.
Jógvan í Lon Jacobsen
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum