Gittari ella gitar?
Í Føroyum hava fólk hug at smílast, tá vit norðoyingar siga “hon” um eina gitar. Øll onnur siga jú “hann”, altso gittarin. Seinast hetta fyribrigdið var á skránni, fóru vit at tosa um onnur tónleikainstrumentir. Fiól, banjo, mandolin, klarinett, floyta, cello o.s.fr. Flestu teirra fyri ikki at siga øll eru kvennkynsorð. Onkur onnur instrument eru hvørkikyn, t.d. klaver, flygel. Men hvussu kann tað vera, at málspillan (tað at siga hann um eina gitar) hevur fingið fastatøkur í ávísar føroyingar?
Í grundini átti Hjalmar P. Petersen at svarað hesum spurningi, tí hann hevur stutt síðani vart eina doktararitgerð um kynstillutan í føroyskum (Petersen 2009). Men eg skal so royna, og tað, sum eg er sigi, byggir á ritgerðina hjá Hjalmari. Tað er rætt, sum hesin lurtarin sigur, at tey flestu ljóðførini eru kvennkyn. Umframt tey, sum lurtarin nevnir, kunnu vit nevna, kornett, trompet, basun, harpa, harmonika o.s.fr. Tá ið nýggj orð koma inn í málið, gerast nakrar reglur virknar, sum kunnu avgera kynið á orðinum. Hjalmar nevnir tríggjar virknar reglur: Eina merkingarliga reglu, eina bendingarliga reglu og eina ljóðfrøðiliga reglu. Tann merkingarliga reglan er virknari enn tann bendingarliga, sum í sínum lag er virknari enn tann ljóðfrøðiliga, ella við Hjalmarsa orðum: tann merkingarliga reglan kemur vanliga undan teirri bendingarligu í stigskipanini o.s.fr. Tá ið tann merkingarliga reglan er í sving, gongur tað fyri seg á tann hátt, at tað er merkingin ella innihaldið í orðinum, sum er avgerandi fyri, hvat kyn orðið fær. Í hesum førinum við gittarinum/gitarini er tann merkingarliga reglan virkin, sum sigur, at nøvn á ljóðførum eru oftast kvennkyn, tí er tað natúrligt, at gitar er kvennkyn. Men so er tann bendingarliga reglan eisini í sving her, tí vit síggja, at gittari verður kallkyn, og tað er tí at endingin –ari altíð er kallkyn, akkurát sum lærari, bakari, B36-ari, 60-tonsari o.s.fr.
At tann merkingarliga reglan hevur størri týdning enn tann bendingarliga síggja vit eitt dømi um í orðinum gullregn, sum ofta verður bent sum eitt kvennkynsorð, hóast regn er hvørkikyn. Orsøkin er at nøvn á trøum oftast eru kvennkyn (ein bók, ein fura, ein eik, ein bjørk o.s.fr.). Eitt annað, sum er áhugavert við øllum hesum nøvnunum á ljóðførum, er, at næstan øll eru av fremmandum uppruna, men tað hugsa vit ikki um, tá vit brúka tey.
Orðið er ivaleyst vorðið vanligt, tá ið gittarin av álvara kom í brúk her á landi við t.d. Frelsunarherinum og popptónleikinum.
Viðm.
Ein trupulleiki við tøkuorðum, sum so at siga ikki eru góðtikin í tí føroyska málinum, er, hvussu tey skulu stavast. Gittari er einfalt at stava. Tað má hava tvey t. Men tað er ein spurningur, um gitar (kvennkyn) skal hava eitt ella tvey t. Eg havi valt at skriva tað við einum t, út frá økonomiprinsippinum, sum sigur, at ein skal ikki brúka fleiri stavir enn neyðugt til tess at endurgeva framburðin.
Í ritgerð sínari sigur Hjalmar, at lánorð hava vanliga bara eitt kyn, og kynstillutanin í lánorðum byggir á nakrar reglur, og her nevnir hann fyrst og fremst ta merkingarligu regluna. Hann sigur, at kanningar av kynstillutan yvirhøvur vísa, at tað eru tríggjar reglur virknar. Fyrst kemur tann merkingarliga (semantiska), sum hevur størri týdning enn tann bendingarliga (morfologiska) reglan, sum hevur størri týdning enn tann ljóðfrøðiliga (fonologiska) reglan. Vit kunnu siga, at høvuðsreglan er, at kynstillutan hevur við innihaldið ella merkingina hjá orðinum at gera. Við øðrum orðum so er kynið á orðinum bundið at, hvat orðið merkir. Sum nevnt omanfyri er gullregn kvenkyn og ikki hvørkikyn, og tað tulkar Hjalmar sum ávirkan frá teirri merkingarligu regluni, sum er virkin fram um aðrar reglur. Hann sigur, at kvennkynið í gullregn ikki er uttan grund, av tí at tann merkingarliga reglan sigur, at trø antin eru kallkyn ella kvennkyn. Men høvundurin minnir samstundis á, at málið ikki bara er ein samtíðarlig stødd, men hevur eina søguliga dimensjón. Hann sigur, at vit eisini mugu hava málkontaktina (málamótið) við danskt í huga, og í donskum er gullregn felagskyn, og orð, sum hava felagskyn í donskum, fáa sum oftast kallkyn ella kvennkyn í føroyskum. Men um málamótið ikki hevur ábyrgdina fyri kvennkynsforminum í gullregni, so er tað eitt dømi um, at tann merkingarliga reglan er sterkari enn tann bendingarliga (Petersen 2009: 55).
Eg kann endurgeva nakrar av reglunum, sum Hjalmar nevnir í bókini. Persónar eru kallkyn (dømi: adventistur, kommunistur, advokatur, fotografur, sjúkrarøktarfrøðingur, sandingur, danskari, s. 151). Sum áður nevnt eru trø kallkyn (dømi: apaldur, askur, pálmi, pílur, s. 154) ella kvennkyn (dømi: ahorn, ask, bjørk, bók, fura, grann, lerk). Fiskar eru kallkyn (dømi: állur, kalvi, laksur, makrelur, toskur, upsi s. 156) ella kvennkyn (dømi: brosma, hýsa, longa, sardina, sild, skrubba, tunga, ulka). Fuglar eru kallkyn (dømi: albatrossur, bakur, blikur, falkur, geykur, gorpur) ella kvennkyn (dømi: álka, bøga, dunna, erla, gás, høna, kráka, rita, terna, æða, ørn, s.157). Dømini um at tónleikaljóðføri eru kvennkyn eru nevnd omanfyri (s. 163).
Eitt dømi um at orð, sum í donskum hava felagskyn, bæði kunnu fáa kallkyns- og kvennkynsform á føroyskum, er orðið bilur. Ta fyrstu tíðina eftir at bilarnir vóru komnir til Føroya, var bilur kvennkyn, altso bilin hon. Fólk ringdu til bilastøðina og bóðu um eina bil. Men av onkrari grund broyttist hetta til kallkyn, og nú er bilur bara kallkyn.
Jógvan í Lon Jacobsen
Hevur tú hug at lesa fleiri greinir?
Lesikrókurin
Reyðhærda kvinnan
Í útriðjuni av Istanbul eru unglingin Cem og brunngravarin Mahmut farnir at leita eftir vatni. Undir brennandi sólini grava teir s…
Bókaprát
Bókin um Rituvík
- løgd fram í Løkshøll fríggjadagin kl. 16
Bókaprát
Tá ið eg fór at týða: Íspinnurin og skrúviblýanturin
Nú ið Sprotin fór um tey tríati, rennur mær mangt í huga, til dømis tá ið eg fór at týða.
Bókaprát
Pauli Nielsen – ein frálíka góður týðari, sum sýgur eksotiskan skaldskap inn í føroyskt
Pauli Nielsen, gamli rektarin á Føroya læraraskúla, hevur, umframt mong onnur verk um m.a. námsfrøði, týtt 11 stórverk, sum hann h…
Lesikrókurin
Staklutirnir
Staklutirnir er ein skaldsøga við fýra persónlýsingum og túsund staklutum, um tumlaðar fikkubøkur, psykedeliskan dans og nøtrandi…
Bókaprát
ALLIR LUKTIR ÖRKYMLA MÍN STAÐARSANS
Tað kendist ikki meir enn hóskandi, at tað var sjálvan Móðurmálsdagin, føðingardag V.U.Hammersheimbs 25. mars, at eg í postkassanu…
Bókaprát
Nýtt stuttsøgusavn hjá Oddfríði Marna Rasmussen
Savnið viðger menniskju, sum eru steðgað upp, eru læst av fordómum og umhvørvi, har menningin tykist strandað.
Lesikrókurin
Kærleikin
Laki Sarris nærkast teimum fjøruti, hann er giftur við Lenu, og tey eiga fýra ára gamla Jóhan. Lívið verður endavent, tá ið Laki v…
28.02.2024
Orð & tónar á Reinsarínum
15.01.2024
Stóri týðarin Edvard S. Olsen
22.12.2023
Í Góðadali triðja jólamorgun
21.12.2023
Merking
19.12.2023
At fylgja hjartanum
15.12.2023
FRITS livdi og fagnaði lívinum
13.12.2023
Nobelfyrilestur eftir Jon Fosse
08.12.2023
Tá ið talað mál gevur skriftini flog
01.12.2023
Jonhard Mikkelsen 70 ár
27.11.2023
Fiskahúsið
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Góðkrút
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Rakel Helmsdal
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Sanna Dahl
14.11.2023
BÓKADAGAR 2023 - Jón Kalman Stefánsson (IS)
07.11.2023
Rithøvundavitjan úr Íslandi
05.11.2023
VEÐURSJÚKA – nýggj bók eftir Una Arge
31.10.2023
SANNA DAHL
28.10.2023
GÓÐKRÚT
20.10.2023
ORÐ&TÓNAR tann 26. oktobur á Reinsarínum
16.10.2023
Góðkrút
09.10.2023
Jon Fosse Nobel-heiðursløntur
03.10.2023
ORÐ OG TÓNAR
29.09.2023
Upplesarin
05.09.2023
Eyðun Johannessen flutti mørk
02.09.2023
Upplesarin
27.08.2023
Martin J.
26.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
21.08.2023
ORÐ&TÓNAR AFTUR Á REINSARÍNUM
13.08.2023
Fagnaðarkvøld fyri Martini Joensen
09.07.2023
Sum hvalur, ið kemur upp at blása
15.06.2023
Pløg beinagrindir teirra deyðu
06.06.2023
FØROYASMAKKUR - vald ein av heimsins bestu kokkabókum í 2023
28.05.2023
Reyn, kæra Reyn á mentanarnáttini
22.05.2023
MERKING
19.05.2023
Ukrainska dagbókin
17.05.2023
Ukrainska dagbókin
08.05.2023
Renna úlv
22.04.2023
Minni frá míni lívsleið
22.04.2023
Kom í Mentanarhúsið í Fuglafirði flaggdagskvøld kl. 20!
17.04.2023
ORÐ & TÓNAR: Tíðarhylkið og Heiti á Reinsarínum