Tey kjakaðust, tey vaksnu, og vóru ósamd. Omma mín, sýslumansdóttirin, í øðini, tí hon helt hann vera forhánisligan, tá ið hann lýsir tey trongu korini. Pápi mín, sosialisturin, hugtikin. Tey larmaðu so illa, at barnið helt fyri oyruni.

Halldór Guðjónsson, ið seinni fekk sær eftirnavnið Laxness og eitt skifti eisini millumnavnið Kiljan, varð borin í heim í Reykjavík í 1902, mitt í miðbýnum í eini íbúð í sethúsunum á Laugavegi 32. Ein eftiransin ferðandi fær kanska eyga á eitt tekin um hetta mitt í stórbýarmeldrinum – eitt minnismerki felt niður í sjálva ta stóru handilsgøtuna beint uttan fyri hesi húsini. Hann vaks upp á bygd, í Mosfellssveit, á Laxnesi, nakað uttan fyri Reykjavík, og har um leiðir, longur uppi á heiðini, bygdu hann og konan, Auður, sær eini hús, Gljúfrastein, sum standa ovast í bygdarlagnum ávegis til Tingvøllir, Gullfoss og Geysi, hagar mest sum hvør einasti ferðandi útlendingur og harvið eisini føroyingar fara, tá ið tey koma til Íslands.

Í dag er Gljúfrasteinn eitt sera áhugavert savn um lívið hjá kanska tí mest merkisverda íslendinginum nakrantíð og avgjørt eina vitjan vert. Úti í túninum stendur tann gamli bilurin hjá Halldóri og Auði, og í garasjuni, ið nú er móttøka og handil, keypir tú tær atgongd, fært lurtitól í oyruni, har tú kanst velja millum fleiri ymisk mál, og so verður tú leiddur ella leidd um forstovu, køk, stovur og kømur og fært eina uppliving, ið tú aldri gloymir.

Heimsljós, ella Ljós heimsins, er skyldulesnaður í Íslandi. Eg vil loyva mær at halda uppá, at ongin fer gjøgnum vanliga skúlagongd uttan gjølla gjøgnumgongd, kjak og útgreining av júst hesi bók. Á ein hátt er hon um HKL sjálvan, um tað at hava evni og hug, ið kanska ikki hóska til tína tíð ella títt umhvørvi – at vera uttanveltaður, millum annað tí tú heldur vilt leita eftir tí vakra enn leggja doyin á at sanka saman og leika í fyri at útvega lívsins breyð, renna eftir glógvandi gulli, tí tætta leirinum, sum HKL kallar tað fleiri ferðir í sínum mongu og mergjaðu bókum.

Høvuðspersónurin er ein fátækralimur, eitt barn, ið ongin vil eiga og ongin leggur í, ein ungur drongur, ið kommunukassin rindar fólki fyri at hava. Ólavur eitur hann og kallar seg ljósvíking eftir tí ljósu havfløtuni, eitt barn, ið ikki eigur eina mammu og enn minni ein pápa, ikki tí tey ikki eru til, men tí tey eru fjarskotin, kám og als ikki til staðar.

Hann er ongin brandur, tá ið tað kemur til at arbeiða og vísa seiggj og stirðil, og á garðinum verður hann happaður av bóndasonunum, speirikin av flestøllum, eigur í veruleikanum ongan góðan og einki annað heldur uttan dreymin um tað vakra og so eina lítla bók við yrkingunum hjá Sigurði Breiðfjørð. Hann skrivar og fjalir hetta einasta, hann eigur, evnini at skapa.

Skúlagongdin er lítil og ongin, men seinni verður hann kortini, vegna síni serligu evni og tí ongin annar leggur í, lærari í bygdarlagnum, fær konu, eitt ilt av einum húsum og børn, ið flestøll doyggja, men eru hansara urtir og hansara einasta ogn.

Í hesum stóra verki eru nógvu yrkingarnar, kvæðini hjá ljósvíkinginum, kanska tann størsta avbjóðingin, tá ið tað kemur til at týða, m.a. ein yrking, Maistjørnan, ið flestallir føroyingar kennast við gjøgnum týðing Sigurðar Joensen, upprunaliga ætlað sum yrking verkamansins og verður sungin í Íslandi hvørt einasta ár tann 1. mai  á arbeiðaradegnum, men eisini murrað uppi yvir nýføðinginum í vøgguni og er kanska tann vakrasta vøgguvísan, ið finst á íslendskum.

Og nú kunnu vit so lesa Heimsljós á føroyskum, tað stóra verkið, ið kom út í fýra bindum av fyrstan tíð: Ljós heimsins í 1937, Höll sumarlandsins í 1938, Hús skáldsins í 1939 og at enda Fegurð himinsins í 1940, alt saman bøkur skrivaðar í tríatiárunum av einum ungum manni, ið tá var tríatifimm til tríatiátta ár, einum heilt serligum menniskja, ið fram um øll onnur menniskju hevur sett Ísland á heimskortið og havt djúpa ávirkan á okkum øll, sum kunnu lesa bøkurnar á okkara egna máli.

HKL arbeiddi í áravís við stórverkinum, Heimsljós,og eg vil loyva mær at siga, at júst henda bókin var eitt týðandi lið í tí avgerð at geva honum Nobelheiðurslønina í bókmentum árið 1955.

At fáa Nobel er ikki nakað, ið eitt menniskja hoppar glaðbeint uppum, men eitt er víst, og tað er, at ein heil tjóð var errin, ósamd sum ongantíð fyrr, men fyrst og fremst sera stolt, ovurfegin og undrandi. Fleiri vildu vera við, at nú kom stígur í hjá honum, og at ritini hereftir eru knapt so beinrakin ella á sama bókmentastøði sum áður, men Laxness svaraði hesum á sama speirekandi hátt, sum hann plagdi at gera, tá ið tosað varð við hann, at, jú, víst hevur hann hoyrt júst hetta, men tann næsta bókin var komin í minsta lagi í helvt til ta tíð, og hann hevði sjálvur roynt og roynt at finna vendipunktið – áðrenn og aftaná Nobel – í tekstinum, men hvørki hann ella onnur, ið meta seg køn, kunnu koma eftir, hvar slíkt punkt er at finna.

Tá ið hann fekk handað Nobelvirðislønina í Stokkhólmi í desember 1955, kom hópur av fjarritum og heilsanum, og meðan hann læt seg í stásbúna ávegis til veitsluna eitt av hesum kvøldunum í stórbýnum, lurtaði hann eftir  einum hjálparmanni, ið las hart fyri honum fjarritini, ið komu dettandi inn á gólvið. Har vóru heilsanir úr øllum heraðshornum, frá øllum handa slag av mentanarstovnum og mætum mentafólkum, høgum embætismonnum og navnloysingum aftrat einari stórari vinafjøld, vinum hjá vinum og kenningum, sum eitt ferðandi fólk hevur fingið í hópatali úr øllum heraðshornum og heimshornum gjøgnum eitt hendingaríkt lív, soleiðis sum Laxness tekur til í eini grein, hann kallaði “Endurminningar úr Svøríki”.

Hann vildi vera vísur í, at hann ikki gloymdi nakran, og vildi senda takkarsvar alt fyri eitt. Mitt meðan hjálparfólkið lesur, brýtur hann tað av og biður tað endurtaka tað síðsta: Har stóð hjartaliga „lycka til“ frá felagnum hjá kommunumonnunum í Sundsvall – “frá teimum, ið grava og leggja rør, kloakkmonnunum har í býnum,“ segði Halldór og helt so á: „Tað var ein sonn frægd at vita, at tey, sum ráða fyri borgum her í heimi, standa undir liðini á tær, kendir starvsfelagar og meistarar, tjóðarstovnar og altjóða mentanarstovnar, og ikki minst kongshúsið og bankarnir. Men hvat kann vera meira eggjandi fyri hjartað enn tað at vita, at tú ert atvoldin til, at menn, ið standa boygdir fram yvir kloakkrør djúpt niðri í jørðini og royna at fáa vatnið at renna rætta vegin, brádliga rætta ryggin, klíva upp úr veitini mitt í tí dovna vetrarmyrkrinum í Sundsvall og rópa hurrá fyri bókmentunum? Vit komu til ta niðurstøðu, at um eg alt fyri eitt skuldi heiðra nakað menniskja við at takka so miriliga, vóru tað júst hesir menninir, ið høvdu tøkk uppiborna, og einans eitt fjarrit fór av stað alt fyri eitt: Til rørmenninar í Sundsvall.“

Henda søgan lýsir væl, hvat Halldór Laxness helt um lívið og tilveruna. Hann gloymdi ongantíð, hvaðan hann kom – eitt vanligt almúgufólk –. Í røðuni í Nobelveitsluni spurdi hann millum annað seg sjálvan: „Hvat er frægd og frami fyri eitt skald?“ Og hann svarar sjálvur: „So sanniliga tann vælferð, ið er uppi í tí tætta leirinum, men gloymir eitt íslendskt skald, hvaðan tað er – dýpið millum manna, har søgan fer fram – og missir harvið sambandið við tann, ið er við sviðusoð, og tað, ið skaldið skyldar tí, ið ikki formáar sær stórvegis, tað, sum omman lærdi meg altíð at hava á hægstu rók – so er frægd ikki nógv verd og heldur ikki tann eydna, ið fæst av hesum.

---

Tað at týða Laxness hevur verið at samla upp á ríkidømi, ikki tættan leir, sum Laxness tekur til, men satt ríkidømi. Tann, ið lesur, kann kanska halda, at tað hevur verið torført, men tað er tað ikki, ikki tørført, men drúgt. Orðini eru mong.

At týða ein vánaligan tekst er mest sumómøguligt, tú roynir og roynir, og at enda situr tú við einum heilt øðrum teksti, ófriði í kroppinum og ampa í sinninum. Hjá Laxness fylgir tú tí fullkomna, gloymir teg burtur og sveimar av stað. Har er eitt stev allan vegin ígjøgnum, leiðin er løgd, og tú fylgir henni.

--

Eg eri ofta í Íslandi, og komi eg á Reykjavíkurleiðina, má eg ein túr upp í Gljúfrastein. Útsýnið út gjøgnum vindeygað upp á heiðina ella oman gjøgnum dalin og vestur í hav fær ein strong at piprast, ger tað smáa stórt og flytur alheimin inn til tín sjálvs.

Frábært og stórkostlegt!!

Tóra Tóroddsdóttir