Nalvin

Tað er nú einaferð so, at tað er nógv strævnari at vera skald og yrkja um heimin, enn at vera menniskja og liva í heiminum. 

Hesi inngangsorðini eigur Ólavur Kárason ljósvíkingur og skald, sum er høvuðspersónurin í skaldsøguni Heimsljós hjá Halldóri Laxness, ein skaldsøga, sum eg veit, at Gunnar Hoydal metir høgt.

Umframt sítt bókmentaliga virksemi, hevur Gunnar Hoydal eisini verið virkin á tí breiða, almenna, føroyska mentanarpallinum. Ótroyttiligur hevur hann, í eina hálva øld, virkað fyri at bøta um umstøðurnar hjá teimum, ið fáast við bókmentir og list. Sum formaður í Rithøvundafelagnum var hann við at stovna Ljósritagrunnin, Fjølrit og síðan LISA, alt felagsskapir, sum á skránni høvdu umstøðurnar hjá teimum skapandi listafólkunum ovast á breddanum. Úrslitini vóru ikki altíð so løtt at fáa eyga á, men tolin trívst og treiskni vinnur, verður viðhvørt tikið til. 

Gunnar gavst ikki á hondum. Hann var sannførdur um, at tað, sum hann var í holtur við, fór at bera til, tí sum hann sjálvur tók til á sinni: framsýning verður tað. Og sjálvt um listafólkini við tíðini kanska hava fingið frægari kor, so er hann í grundsjónarmiðinum so rørandi samdur við Ólavi Kárasyni ljósvíkingi, tá ið hesin so heimspekiliga tekur til:

neyðardýr hava ongantíð hórað undan, heldur ikki við stuðli. 

Tað er sanniliga ikki bara at fáa stuðul, tú skalt sanna títt virði. Ert tú ikki maður fyri at fáa eitt nei sum svar til eina umsókn, skalt tú heldur lata vera at søkja. Hesi hava verið grundsjónarmiðini hjá Gunnari, tá ið tað snúði seg um mentanarpolitikk.

Einastaðni skrivar Gunnar Hoydal, at

tann lítli nalvin hjá okkum hevur ofta hug at vaksa í vavi og týdningi, meira enn hann tolir.

Soleiðis skrivar maðurin, sum í skaldsøgum og søgum ferðast víða um, bæði heima í Føroyum og úti í heiminum, og sum í sínum yrkingum eisini er á ferð, úr trongum túnum í Havnargøtum gjøgnum býirnar í Amerika...gjøgnum mýrarnar í Asia...og upp um Andesfjøllini.

Hann ásannar, at

Hetta er nalvin;
men nærri kannaður
kemur tað undan,
at hann er meira enn bara eitt punkt.

Av longum leiðum

Av og á hugsi eg um, nær og hvar vit hittust fyrstu ferð. Kanska var tað á nevndarfundi í Rithøvundafelagnum ella í sambandi við Ljósritagrunnin ella Fjølrit ella kanska LISA? Kanska var tað í barnagarðinum, tá ið eg fór við mínum elsta, og hann við sínum yngsta?

Kanska var tað inni á Býráðnum, tá ið eg leitaði eftir grundstykki í teimum villu áttattiárunum?

Nei, nú veit eg: Tað var í ferðabrævinum av Delos, ella kanska tí úr Skotlandi, ella kanska var tað í brævinum til rektaran, ella ...? 

Eg veit ikki reiðiliga, hví eg vil hava tað at vera í einum brævi, at vit hittust fyrstu ferð. Kanska var tað tí, at eg hevði lisið nøkur av hansara heilt serligu brøvum, langt, langt áðrenn eg nakrantíð hitti mannin.

Samstarv í tøgn

Kanska er tað tí, at meðan tú situr og lesur eitt bræv, er tøgn uttan um teg, og tað er henda prikandi tøgnin, sum eg fyrst komi í tankar um, tá ið eg nú aftur skuldi sláa upp í minninum.

Vit hava mangan tagt saman. Og kortini kom okkurt á skaftið.

Eina ferð vitjaðu vit saman í heimføðisliga verðinsbýnum Reykjavík, sum Gunnar kallar hann í einum av brøvunum. Aftaná dagarnar í Reykjavík skrivaði hann til Tóru og takkaði henni fyri, at hann slapp at læna meg í nakrar dagar. Sum var eg ein onnur bók.

Eina aðru ferð skipaðu vit saman við øðrum fyri ráðstevnu fyri rithøvundum úr teimum smáu máløkjunum í Norðurlondum. Tað var ta ferðina, tá ið sámarnir vóru ónøgdir við fyrireikingararbeiðið, tí vit ikki høvdu vundið teirra tá spildurnýggja, men ikki viðurkenda, flagg á stong.

Men vit eiga einki sovorðið flagg, hevði onkur uppgevandi á orði.

So seyma vit eitt, segði hann stuttorðaður á sín sermerkta hátt. 

 

Og so varð flaggið, við hjálp frá ymsum góðum fólkum, seymað eftir einari nátt... 

Tá ið tað seinni vísti seg, at vit heldur ikki áttu nóg mikið av flaggstongum, segði hann aftur stutt:

Vit skifta tað svenska út, her eru kortini eingir sviar.

Og so veittraði sámaflaggið á fyrsta sinni í Føroyum – framman fyri Landsbókasavnið tíðliga í áttiárunum.

Einaferðina hjálpti hann okkum við at gera eina framsýning. Eina risastóra framsýning um WH. So stóra, at vit høvdu fingið kongaligar bókavørðar heilt úr Keypmannahavn at hjálpa okkum. Og sum við øllum arbeiði, hava allar verkætlanir sínar dimmu løtur, eisini hóast kongaligt íkast. Soleiðis var við hesari. Tá ið svartast sá út, minnist eg bara eitt, og tað vóru tey stuttu, staðfestandi orðini: Framsýning verður tað!

Og framsýning varð tað.

Og so var tað hina ferðina, vit vóru staddir vesturi á flogvøllinum í Vágum. Báðum líkt, vóru vit í alt ov góðari tíð, so tá ið vit høvdu skrivað viðførið inn og høvdu staðið og tagt saman eina góða løtu, gjørdu vit av, at fara ein túr til Miðvágs at skoða nýggju altartalvuna, sum Torbjørn Olsen nýliga hevði gjørt til Miðvágs kirkju, og sum hvørgin okkara hevði sæð. Hetta var tíðliga ein mánamorgun, einki fólk í kirkju, og kirkjudyrnar læstar.

Ber ikki til, segði hann. Læst kirkja í Føroyum?

Men arkitekturin í honum visti, at sjálvandi eru aðrar dyr enn høvuðsdyrnar á einari kirkju. Vit fóru rundan um kirkjuna, niður í eitt trappuhol, har vit funnu eina ólæsta hurð, bankaðu varisliga uppá og fóru inn.

Einki var at síggja og einki hoyrdist. Har var bølamyrkt og illa gekst hjá okkum at finna eina kontakt, hvaðna verri at finna nakrar trappur. Meðan vit trilvaðu okkum fram í myrkrinum í kirkjukjallaranum, kom annar undir ein sjeyarmaðan ljósastaka, sum fór logandi í gólvið, og hin kom undir ein stápul av sálmabókum, sum fóru syngjandi longur inn í myrkrið. Vit vóru um at missa peilingina, tá ið vit knappliga hoyrdu tung fótafet aftanfyri okkum. Gjøgnum vindeygað í kjallarahurðini sóu vit knappliga skuggan av einum stórum manni, sum kom stórleypandi, rópandi, og var í fyrstu atløgu, sum vera man, ikki serliga blíður á málinum.

Góðan morgun!! segði hann.

Fremmandafólk her? legði hann aftrat heldur grískur.

Eg var her tíðliga í morgun og lat hurðina upp, tí skorsteinsóparin hevði boðað frá komu sínari í dag. Men so sá eg á tí parkeraða bilinum, at her vóru aðrir menn á ferð: arkitektur og bókavørður, eg meini tað. Tit eru ikki ørindaleysir her vesturi, so tíðliga mánamorgun?

Nei, vorðið sum skorsteinsóparar, svaraði Gunnar, og royndi smílandi at leggja sálmabøkurnar aftur upp á pláss.

Á, ja, tað var handa altartalvan hjá Torbirni.... sum vit ætlaðu at síggja. 

Kirkjuráðsformaðurin blíðkaðist beinanvegin og dró tann stóra lykilin upp úr lummanum, og bað okkum fylgja sær. So vit upp aftur og út og niðan til høvuðsdyrnar.

Óró var nú komin á meg, tí eg hevði sæð, hvussu nógv klokkan var blivin, men Gunnar var komin í langt prát við formannin um byggilist og vinklar og góðsku, um Torbjørn Olsen sum listamálara, um gamlar altartalvur og ljósakrúnur og Gud viti hvat, og tað var als ikki lætt at skilja sundur kirkjuráðsformannin og arkitektin, nú teir vóru komnir á glið.

Tá ið vit umsíður vóru komnir í aftur bilin var tað einasta, hann segði:

Sást tú ljósakrúnurnar?!

Brøv

Aftaná at vit høvdu lært hvønn annan at kenna, vildi tað so til, at vit búðu tvey tíðarskeið í hvør sínum landi. Hesi árini vóru eisini rík á sín hátt. Vit, sum fyrr høvdu tagt nógv saman, fóru nú at skriva saman. 

Men sum Gunnar sjálvur tekur til:

Við hesar klettar,
við hesar kneysar í tí stóra havinum
er verðin løgd fyri teym

 

Í Heimsljósi staðfestir Ólavur Kárason ljósvíkingur: 

at eitt skald hevur lættari við at hugsa tað, ið onnur hugsa, enn at fáast við sínar egnu hugsanir.

Sigast kann, at hetta hevur mangan eisini eyðkent bókmentaliga virksemið hjá Gunnari Hoydal. 

Í einum brævi skrivar hann: 

At fáa tvey fólk, nógv fólk, at tosa saman, hvussu skal eg duga tað, ein, sum sigur lítið sjálvur, og sum nú í nógv ár hevur spilt seg sjálvan við at hugsa orðini heldur enn at siga tey.

Eg kann ugga lesaran við, at tíbetur hevur Gunnar Hoydal ikki bara hugsað orðini og ikki bara sagt tey, men í nógvum førum hevur hann eisini skrivað tey niður, og tað kanst tú sum lesari og lurtari fegnast um í dag. Í prentaðum yrkingum, stuttsøgum, skaldsøgum, kabarettsangum, táttum, sangleiki og í brøvum kanst tú lesa hansara hugsaðu setningar, og tað er als ikki so lítið, men tað er spjatt víða hvar. Samlað gevur tað eina góða mynd av bókmentaliga virkseminum hjá Gunnari Hoydal.

Í einum øðrum brævi minnist eg, at Gunnar fekk allar teir gomlu borgarstjórarnar, sum hingu portretteraðir á vegginum í tí tá nýggja býráðssalinum í Havn, upp at gorra, tá ið M.A.Jacobsens virðislønin fyri fagrar bókmentir varð latin Jóanesi Nielsen í 1984 fyri yrkingasavnið Pinnabrennið til sosialismuna.

Ferð eftir ferð eydnast Gunnari at seta tankarnar saman inn í ein poetiskan tekst, sum í fyrstu syftu, at síggja til, sær heilt sakleysur út. Seinni gáar tú eftir, at her er nógv meira at fáa, enn bara nøkur fá og støk orð, lurta bara:

Rekandi úr dagsins munnklovum,
fløðandi úr eygnarrivum av stríði og strevi,
úr farnum illsinni og krógvaðum látri
okkara dreymar:

Orð úr rundaðum lógvum
út yvir óskrivað bløð,
tónar úr innastu tøgnini,

hómaðir litir undir blonkum sýnum,
flogið í vindinum
sum skuggar á ljósum sandbotni,
sum ælingar eftir sjónum,
streymandi inn millum tarabløð
av mjúkum holdi, 
ljódliga sum náttarveingir
úti móti døkkum sjónarringum,

rekandi,
undrandi upp úr degnum
okkara dreymar.

Byrjanin

Hjá einum rithøvundi byrjar alt við, at tú gongur og melur, steðgar á og hugsar, sparkar nakrar steinar burtur av vegnum, hugsar aftur, melur afturaftur, og so setur tú teg umsíður niður at skriva. Teksturin verður  viðhvørt – og umsíður – til eitt sokallað handrit, sum tú í veruleikanum verður so góður við, at tú vilt helst ikki lata tað frá tær, ja, tað kann koma fyri, at tú heldur ikki vilt lata prentaranum, ella tí, sum skal taka sær av prentingini, øll hesi orðini – og so allar tankarnar. 

Við tí í huga eg her havi sagt, er tað greitt, og als ikki óvanligt, at heilt nógv av tí tilfari, sum um árini kemur inn á handritadeildina á slíkum søvnum, er latið av fólki av sínum eintingum.

Í flestu førum kemur handritatilfar seint inn á søvnini, tvs. at tað er heldur ikki so vanligt, at høvundarnir sjálvir lata handritini frá sær. Teir eru vanliga nógv fegnastir, tá ið bókin er komin út. Tá kann handrit vera handrit. Tí eru tað sum oftast tey avvarðandi ella onnur, sum koma við tilfarinum, tá ið alt er yvirstaðið og ein ávís upprudding er neyðug. Viðhvørt kunnu nógv ár ganga, til alt hetta er fingið frá hondini.

Gunnar Hoydal er eitt undantak í so máta. Skyldmaður hansara, Sunleif Rasmussen, er eitt annað, og fleiri kundu verið nevnd. Vit kunnu bara fegnast um slík vælvildarfólk. Hetta ger í mangar mátar bæði uppruddingararbeiði hjá teimum avvarðandi, skrásetingararbeiðið hjá fakfólkunum og tænastuna til brúkaran nógv lættari. Gleðin um alt tilfarið verður sum oftast margfaldað.

Tá ið Gunnar Hoydal fyri nøkrum árum síðan fylti 70 ár, hugleiddi eg um nøkur handrit, hann hevur liggjandi í handritadeildina á Landsbókasavninum. 

70 ár er eingin aldur, hvørki fyri rithøvund ella handrit.

Handrit

Tey elstu skjølini, eg havi sæð frá Gunnari, eru brøv, hann hevur skrivað til Sverra Egholm, fyrrv. landsbókavørð, í sambandi við at Sverri í sínari tíð, tvs. í seksti- og fyrst í sjeytiárunum, las upp í Útvarpinum, tey kendu ferðabrøvini hjá Gunnari, ið vórðu prentað í Varðanum: Ferðabræv av Delos, Skotskir dagar og Aftur úr Roma. Okkurt av hesum ferðabrøvunum er eisini millum handritini. – Henda spakuliga byrjanin vísir, hvussu stóran týdning tað persónliga tilknýtið hevur í sambandi við handrit og skjøl.

Men síðan tá hevur Gunnar javnt og savnt latið Landsbókasavninum í varðveitslu tilfar, hann sjálvur hevur skrivað, tilfar, hann hevur skrivað saman við øðrum, tilfar, hann hevur fingið frá øðrum ella tilfar, hann er komin framá, og sum hann hevur hildið lá betur á einum almennum stað. Eg skal ikki her nevna hvørt blað. Nú ber til heimanífrá, um netið, at fara inn í skrásetingina á Landsbókasavninum og síggja yvirlit yvir alt hetta tilfarið og lesa meira um tað.

Heilt stutt skal eg nevna tvey handrit hjá Gunnari Hoydal, sum eg haldi ríka føroyska bókmentasøgu við at verða latin Landsbókasavninum í varðveitslu.

Eyðkennandi fyri bæði handritini er, at umframt at tey innihaldsliga eru áhugaverd, eru tey eisini so ótrúliga væl frágingin, snøgg og vøkur. Og so er tað henda heilt sjáldsama, vakra handskriftin.

Ferð í Bolivia og Ecuador, summarið 1989. Handskrivað bók. 103 síður, tekningar. Gáva frá høvundinum 4. okt. 1990. 

Á Landsbókasavninum vistu vit, at Gunnar, saman við systkjum sínum hevði verið í Suðuramerika og ferðast og heilsað upp á gamlar vinir og kenningar og støð, tey høvdu hitt og sæð í teirra barna- og ungdómsárum, tá ið familjan búði har eitt skifti í fimtiárunum. 

Vit hildu, at hetta kundi verið evni til eitt alment tiltak á bókasavninum, har vit fingu Gunnar at greiða frá ferðini. Hann fekk spurningin, og svaraði dagin eftir við at leggja ein lítlan pakka inn á bókasavnið. Í pakkanum var henda lítla handskrivaða dagbókin frá ferðini til Bolivia og Ecuador summarið 1989. – Ikki bara ein vøkur lýsing av allari ferðini, men ein framúr vøkur handskrivað lummabók, við prýðiligum tekningum – listaverk í sær sjálvum, og á ein hátt skitsan til skaldsøguna Undir suðurstjørnum, sum kom út í 1991.

Á fylgiseðlinum stóð m.a.: ... nú framsýning var í Norðurlandahúsinum av handskrivaðum verkum, hugsaði eg, at Landsbókasavnið skuldi fáa hetta, sum man vera út ímóti eindømi í okkara teldutíð. (í Havn, 30/9-1990).

Talan er um eina ferðadagbók, sum í allar mátar er eitt satt prýði fyri føroyskar bókmentir, og eitt minni um tíðina, sum valdaði, áðrenn handritini vórðu flutt yvir á disklar, fløgur, geymar og onnur elektronisk fyribrigdi. Eitt handrit, sum ofta hevur verið havt á lofti, tá ið gestir savnsins skulu síggja eitt av teimum yngstu og vakrastu handritunum, savnið eigur.

Eina aðruferð lat Gunnar savninum fyrstu kladduna til søguna Lítla, gula húsið (Líkhúsið) eftir pápan, Karsten Hoydal, við hesum orðum: 

kanska kendasta stuttsøgan hjá honum, ein søga, sum eisini flættar seg inn í mínar suðurstjørnur.

Eg kann nevna her, at síðan tá (í 2006), hava systkini Egil, Gunnar, Kjartan og Annika, latið Landsbókasavninum alt tað bókmentaliga tilfarið, sum lá eftir pápa teirra, Karsten Hoydal, 

Eitt annað handrit er:

Waves of the Black Sea 13.-23. nov. 1994.

Talan er eisini um eina handskrivaða ferðafrásøgn við tekningum frá einari fjúrtan daga langari rithøvundaferð á Svartahavinum í 1994, íð Gunnar fór saman við útlendskum og føroyskum rithøvundum. Skrivað upp í eina lummabók. 

Umframt omanfyri nevnda tilfar hevur Gunnar Hoydal m.a. latið Landsbókasavninum handritini til skaldsøgurnar Dalurin fagri og Í havsins hjarta. Hann hevur eisini latið savninum handrit til fleiri av teimum týðingum, hann hevur gjørt tey seinnu árini.

Av skrásetingini sæst, at seinasti handritapakkin frá Gunnari Hoydal er komin á Landsbókasavnið í juni 2011.

Eg skal ikki í hesum sambandi koma inn á hvørt einstakt skjal, men eg vil fegin undirstrika, at tann hugburður, tann virðing og tað álit, Gunnar Hoydal vísir einum almennum stovni sum Landsbókasavninum, hevur stóran týdning í savnshøpi. At lata søvnum tilfar av hesum slag er eingin sjálvfylgja. Royndirnar vísa, at meðan slíkt tilfar enn er ungt, er eftirspurningurin eftir tí vanliga ikki so stórur, men sum frá líður veksur ofta áhugin, og tá er gott fyri allar partar, at teir eru væl fyrireikaðir. At savna handrit og fara væl um tey, er ein týdningarmikil partur av hesum arbeiði. 

Sum aðrastaðni nevnt er Gunnar Hoydal ein ótrúligur brævskrivari. Hetta sannaði hann longu tíðliga á rithøvundaleiðini, tá ið hann sum eitt av tí fyrsta skrivaði ferðabrøvini. Vit síggja hetta eisini aftur í øðrum sambondum, eitt nú í søgunum: Landsmaður í Berlin og Bræv til rektara.

Í sínum goymslum hevur Landsbókasavnið eisini nøkur brøv bæði til og frá Gunnari. Hetta er ofta forvitnisligur lestur, tí í brøvum lesur tú nógv annað, sum hvørki kemur fram í skaldsøgum,  stuttsøgum, yrkingum ella aðrastaðni. 

Speisemi

Speisemi er eitt av eyðkennunum hjá Gunnari. 

Í brøvunum, í kabarettsangunum og eitt nú í tí lítla heftinum Liðleiðarin og aðrar vísur, fært tú hóming av hesum - og so í brøvunum.

Einastaðni, áðrenn vit fluttu heimaftur seinast, skrivar hann:

Nú nærkast tykkara afturkoma av burturferðini ... so fer hetta brævaskifti okkara millum eisini at enda, sum kanska betur er ... 

Síðan eg lærdi Gunnar Hoydal at kenna á fyrsta sinni, tað eru umleið 40 ár síðan, havi eg í tveimum førum búð uttanlands. Eg minnist, eg hugsaði einaferð við mær sjálvum, at kanska skuldu vit bara flutt úr aftur býnum, um ikki annað so bara fyri aftur at fáa nøkur góð, áhugaverd og ikki minst stuttlig brøv frá Gunnari.

Við loyvi frá brævskrivaranum fari eg at enda at endurgeva tvey brot úr tveimum brøvum, Gunnar Hoydal skrivaði til mín í 2003 og 2004. Brotini vísa hansara heilt ótrúliga fína form fyri speisemi.

Tað fyrra brotið snýr seg um tað kvøldið í 2003 í London, tá ið eini 50 fólk vóru savnað saman í sambandi við at skaldsøgan Undir Suðurstjørnum varð útgivin á enskum. Hann nevnir í brævinum m.a. í stórum takksemi allar kvinnurnar við sjálvastu Fay Weldon, rithøvundi, á odda, sum komu fram í sambandi við útgávuna av bókini. Og so skrivar hann: 

Og nú var tíð at lata ta opnu bókina aftur á hesum sinni og sleppa sær heimaftur í veruleikan. At stíga út aftur á gøtuna var sum at hoyra Havnina kalla, næstan sum tá ið vit stóðu í dómkirkjuni í Pisa og fartelefonin hjá Bárði ringdi, at nú vóru menninir komnir á rættina við Gjógv, og røktingarmaðurin vildi vita, hvat teir skuldu gera við lambið hjá Hervør. 

Og í einum øðrum brævi skrivar hann soleiðis:

Í seinasta brævi skrivar tú um Mentamálaráðið og umsitingina har. Tú ert ikki tann einasti, sum av og á má fara úr brillunum at vita, um tað er gløsunum, ið nakað bilar. 

Aftur til nalvan

Við skaldsins loyvi og egnu orðum fari eg at enda við hesum: 

Tann lítli nalvin hjá okkum hevur hug at vaksa í vavi og í týdningi, meira enn hann tolir.

Nú er tíð hjá mær, at nalvin minkar aftur, og at nalvungin fer aftur í eggið, áðrenn allur reyðin er uppi.

Við hesum orðum kunnu vit bara hugsa um ta løtuna eina ferð um árið, tá ið tónarnir frá innastu tøgnini kunnu fáa eina heila fjøld - eina heila tjóð – uppfrá í fleiri minuttir. 

Upp at vagga og danda. 

Eg hugsi um løtuna á Vaglinum á ólavsøku, tá ið vit øll vaggandi standa og syngja: 

Tak í meg, tak um mín iva,
nem við meg, nert ikki við,
sissa meg, tá eg vil liva,
øs meg, tá eg biði um frið.